„Działo się w Rzeczypospolitej Polskiej w mieście stołecznym Warszawie w dniu 7 lipca roku 1939. Wydzielono do oddzielnej księgi hipotecznej park, o powierzchni 11 hektarów 9550 metrów kwadratowych. Wydzielono również do oddzielnej księgi hipotecznej powierzchnię 2 hektary 623 metrów kwadratowych na klub sportowy.”

Pewnie się Państwo domyślają, że jest to standardowa formuła aktu notarialnego i dotyczy naszego Parku. Wspominam Park nieprzypadkowo, bo 29 czerwca mija dokładnie 40 lat od momentu wpisu budynku nazywanego Pałacykiem Kasyno wraz zielenią w granicach ówczesnej posesji. Warto przypomnieć kilka historycznych faktów, genezę oraz cel jaki przyświecał darczyńcom i twórcom projektu Parku. Więcej przeczytacie Państwo na ten temat w artykule Pani Małgorzaty Gmiter, konserwatora i uznanego eksperta w dziedzinie prowadzenia inwestycji na obszarach objętych ochroną konserwatorską, który zamieszczam poniżej. Od początku, założeniem było funkcjonowanie Parku w dwóch strefach, zgodne z historycznym podziałem hipotecznym. Większa, leśna zwana Parkiem Zdrowie miała charakter rekreacyjno sportowy. Planowanych tam obiektów budowlanych nigdy nie zrealizowano. Powstała wieża i drewniany tor saneczkowy, które nie dotrwały do naszych czasów. Resztki konstrukcji zostały rozebrane we wczesnych latach pięćdziesiątych. Podobny los spotkał wszystkie drewniane elementy wokół stawu, który zaraz po jego wybudowaniu w roku 1929 mógł pochwalić się szeroką aleją spacerową wokół linii brzegowej. Rów melioracyjny na całej szerokości, blisko 16 metrowej alei zakryty był deskowaniem ograniczonym drewnianymi barierkami. Bardzo podobnymi do tych obecnych. Nie przetrwały ani drewniane schody prowadzące do lustra wody zlokalizowane od strony pałacyku, ani szeroki podest w południowo zachodnim rogu stawu. Podest służył podkowianom jako drewniana taneczna scena w czasie ciepłych letnich wieczorów. Rodzący się komunistyczny ruch ludowych klubów sportowych i powstanie takiego oddziału w Podkowie Leśnej doprowadziło do próby przebudowy stawu. Chciano całkowicie zmienić jego reprezentacyjny i rekreacyjny charakter w basen – kąpielisko miejskie. Aktyw ludowy pod kierownictwem niejakiego obywatela Wrzoska w początku lat pięćdziesiątych rozebrał wszystkie drewniane konstrukcje. Wylano z betonu budowlę wpustową, taras, schody, później słupki startowe – czego finalnie nie dokończono. O tej historii więcej można przeczytać w archiwum akt nowych. Koniec końców, zniszczono przedwojenne założenie, powstały betonowe koszmarki, z kąpieliska nic nie wyszło. Na numerycznych mapach terenu widać jeszcze wyraźnie wytyczone i poprowadzone szlaki alejek na terenie całej działki.

Cześć Parku z Kasynem miała więcej szczęścia. Tam zachowało się więcej dawnych elementów świadczących o świetności tego miejsca. Przede wszystkim pałacyk. Dlatego 40 lat temu został objęty ochroną konserwatorską wraz z otaczającą go zielenią w granicach posesji. Warto w tym miejscu przypomnieć, że w połowie lat sześćdziesiątych ta część parku została wydzierżawiona państwowemu przedsiębiorstwu PSS Społem. Dzierżawca ogrodził cały teren w granicy dwuhektarowej działki o hipotecznym numerze 4. Był tu i ośrodek wypoczynkowy i szkoleniowy, do Kasyna dostawiono drewniane baraki, w których funkcjonowała szkoła. Ostatecznie zostały rozebrane w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Po odzyskaniu od Społem obiektu, miasto Podkowa Leśna po wielu perypetiach doprowadziło do remontu. Dzisiaj działa tutaj CKiIO. Trudno wyobrazić sobie Podkowę bez Parku. Szkoda, że nadal musimy zmagać się z kilkuosobową grupą kontestującą wszystkie nasze działania. Najnowszą historie Państwo znacie. Cierpliwie czekam na szczęśliwe zakończenie i moment, kiedy będziemy mogli się wszyscy spotkać w Parku nad stawem, w letni ciepły wieczór, przy muzyce wspólnie spędzić czas w przyjacielskiej sąsiedzkiej atmosferze.

………………………………………………..

Historia i znaczenie zabytkowego parku w Podkowie Leśnej

 Leśny Park Miejski w Podkowie Leśnej jest ważną częścią zespołu miejskiego. Został zaprojektowany razem z całym układem urbanistycznym miasta-ogrodu, jednak jego dzisiejszy wygląd znacznie odbiega od pierwotnych projektów. Park został wpisany do rejestru zabytków w dwóch częściach: ogród przy Kasynie, wpisany decyzją z dnia 29.06.1981 r. pod nr A-1182, jako zieleń towarzysząca budynkowi oraz pozostała część parku, wpisana  decyzją z dnia 22.10.1981 r. pod nr A-1194  wraz z całym układem urbanistycznym, zabudową i zielenią miasta-ogrodu Podkowy Leśnej. Warto zatem przypomnieć historię jego powstania i przeanalizować jego stylistykę zawartą w pierwotnych projektach.  

Spółka z o.o. „Miasto ogród Podkowa Leśna” w 1925 r., kupiła grunty Podkowy Leśnej „wraz z lasem, zadrzewieniem i budynkami na tym obszarze”.1 Pierwszy projekt zespołu urbanistycznego wykonał prawdopodobnie Tadeusz Tołwiński, a w 1925 r. powstał plan autorstwa Antoniego Jawornickiego.  W latach 1925-1926 Kazimierz Mikułowski sporządził plan podziału terenu na poszczególne parcele. Wraz z układem urbanistycznym miasta zaprojektowano tereny zieleni oraz rozległy park. W 1932 r. wydzielono w parku odrębne nieruchomości hipoteczne, stanowiące park publiczny i prywatną posesję klubu sportowego. Zespoły zieleni były zawsze istotną częścią projektów miast-ogrodów. Wprawdzie sir Ebenezer Howard, który w 1898 r. opublikował książkę pt. To-morrow. A Peaceful Path to Real Reform (drugie wydanie pt.  Garden Cities of Tomorrow z 1902 r.) wymyślił dla swojego idealnego miasta-ogrodu plan koła, ze wspólnym ogrodem w jego centrum i pierścieniowym układem pasów zabudowy przedzielonych pasami zieleni, ale koncepcję tę realizowano inaczej, dostosowując projekty do istniejących warunków terenowych i tradycji kulturowych. Układy zieleni projektowano w centrach, na obrzeżach miast lub wykorzystywano już istniejące kompleksy leśne, parkowe i ogrodowe. Zespoły zieleni były staranne zakomponowane, w taki sposób, aby zapewnić mieszkańcom wypoczynek, rekreację i rozrywkę, zgodnie z ówczesnym postulatem prowadzenia higienicznego trybu. O takiej funkcji zespołów zieleni świadczą m.in. fragmenty opisów w projektach miast-ogrodów, np.: „łąka dla gier i zabaw” (Miasto-Ogród Ząbki); „place zabaw” (Miasto-Ogród Młociny); „Nieruchomość park Zdrowie” oraz „Nieruchomość Klub Sportowy” (Podkowa Leśna, oznaczenia na mapie ewidencyjnej z 1991 r.).  

Duży park w Podkowie Leśnej wyodrębniono z zespołu leśnego pomiędzy linią kolejową na północy i drogą od południa. Projektant w genialny sposób wykorzystał przebieg istniejących dróg i linii kolejki, tworząc plan parku w postaci strzały z wielkim grotem. Promień strzały stanowiła szeroka aleja, wybiegająca ze środka parku i prowadząca przez fragment miasta w kierunku wschodnim, co nadało projektowi cechę wielkoprzestrzennej kompozycji w manierze baroku. Zachowały się dwa projekty parku. Pierwszy projekt z 1925 r. był schematyczny i przedstawiał tylko główne elementy kompozycji: budynek z łukowymi galeriami po bokach, salon ogrodowy przed budynkiem, podkowiasty staw, urządzony na zakolu rowu wodnego, prostokątny plac przy stawie i główną aleję, zwężającą się stopniowo, wychodzącą daleko poza park. Jedyne elementy roślinne, jakie zaznaczono na projekcie, to drzewa wyznaczające aleję centralną oraz dwa szeroko rozstawione szpalery, ograniczające salon ogrodowy przy budynku2. W 1927 r. Leon Danielewicz, dyrektor Wydziału Ogrodniczego m. st. Warszawy, autor projektów parków i skwerów Warszawy wykonał bardziej szczegółowy projekt parku w Podkowie Leśnej.3 Z poprzedniego projektu zachował pomysł głównych elementów kompozycji, takich jak: budynek z łukowymi galeriami, salon ogrodowy, staw i centralna aleja. Wygląd tych elementów został jednak zmieniony, z wyjątkiem kształtu budynku. Główna aleja miała stałą szerokość, staw uzyskał duży, owalny zarys, otoczony szeroką aleją, podkreśloną na niemal całej długości drzewami, a w salonie ogrodowym zaplanowano duże, prostokątne partery, być może z pergolami. W północno-wschodnim narożu miał stanąć mały budynek z przylegającymi do niego placami sportowymi. Od strony południowej projektant przewidział tor saneczkowy z małą budowlą i prostokątne boisko z półkolistą trybuną. Kompozycję parku urozmaicały aleje o owalnym, pętlicowym i łukowym przebiegu.  

Jak wspomniano powyżej, w projekcie parku z 1927 r. widać wyraźne nawiązanie do sztuki baroku, poprzez stworzenie wielkoprzestrzennego, osiowego układu, zaczynającego się „pałacowym” budynkiem w części zachodniej, przylegającego do niego salonu ogrodowego, wielkiego stawu i reprezentacyjnej alei wychodzącej daleko poza park. Regularny kształt  stawu i szerokiej alei wokół miały stwarzać wrażenie harmonii i piękna, a jednocześnie umożliwiać podziwianie dalekich widoków. Duże lustro wody w stawie stwarzało iluzję ogromnej przestrzeni, poprzez odbicie w wodzie okolicznych drzew i nieba. Ten program części centralnej, zapewniający doznania estetyczne uzupełniały boczne części parku, o funkcjach rekreacyjnych i sportowych.  

Stylistyka parku w Podkowie Leśnej pozwala na zaliczenie go do grupy parków krajobrazowych, ale w odmianie eklektycznej, bardziej dekoracyjnej, stosowanej chętnie w projektach parków publicznych. Widoczne są tutaj cechy tzw. stylu kaligraficznego, modnego na przełomie XIX i XX wieku, w którym używano łukowych i falistych linii, tworzących okręgi, owale i pętle, wykreślane tak, jak przy użyciu cyrkla. Jak wynika z powyższej analizy, park został zaprojektowany jako reprezentacyjny park publiczny, a nie jako naturalny park leśny. Należy podkreślić, że wykorzystanie w projekcie istniejących wcześniej elementów zagospodarowania terenu, takich jak drogi, ciek wodny, czy roślinność było wówczas normą w projektowaniu parków i ogrodów. Nie można zatem mówić o rzekomo naturalistycznym charakterze pierwotnego projektu.  

Mapy i zdjęcia z okresu międzywojennego świadczą o tym, że projekt parku został w dużej części zrealizowany. Nie wykonano jednak jego najważniejszego elementu, tj. budynku w części zachodniej, a budynek klubu sportowego zrealizowano w innym kształcie. Oddzielony fragment parku z budynkiem klubu sportowego urządzono według odrębnej koncepcji. W okresie międzywojennym i po wojnie w parku odbywały się imprezy rozrywkowe, takie jak np. „zabawa ludowa urozmaicona wieloma niespodziankami: muzyka, tańce, loteria fantowa, poczta francuska i inne”4, a także zawody sportowe.  

Elementy pierwotnego zagospodarowania parku są nadal czytelne i możliwe do odtworzenia, pomimo dopuszczenia do niekontrolowanego przez wiele lat rozrostu roślinności, zacierającej pierwotną kompozycję i nadającej parkowi wygląd zbliżony do naturalnego lasu. Ten proces spowodował znaczną degradację walorów zabytkowych parku, Warto jednak przywrócić jego pierwotny wygląd wraz z programem sportowym, na co pozwala zachowana dokumentacja historyczna, a także ślady istniejące w terenie. Odtworzenie historycznego, pięknego projektu parku, autorstwa wybitnego projektanta, z pewnością zwiększyłoby atrakcyjność turystyczną miasta i komfort życia jego mieszkańców.  

 Małgorzata Gmiter 

Małgorzata Gmiter - historyk sztuki, specjalista w zakresie ochrony i konserwacji zabytków, ekspert w zakresie procedur prawnych przy pracach z zabytkami.

art. zamieszczony w Biuletynie Miasta Podkowa Leśna,  nr 3[96] czerwiec 2021, str 6 http://podkowalesna.pl/wp-content/uploads/2009/07/Biuletyn_3_96_czerwiec_2021.pdf